Laz Kültür Derneği

Laz Alfabesi (Alboni)

Lazcada, Lazuri Alboni/ლაზური ალბონი[1] olarak adlandırılan alfabenin dili yakın zamana kadar yazılı durumda değildi. Ancak 1920`li yıllardan itibaren Lazcayı yazılı bir dil haline getirme çabaları görülmeye başlandı. Prof.Niko Maar`dan öğrendiğimize göre II. Abdülhamit döneminde bu alanda çalışmalar yapan Hopalı Faik Efendi baskılara maruz kaldı; ailesi ile birlikte sürüldü; çalışmalarına el konuldu.

Lazcanın yazılı bir dil haline getirilmesi çabalarında en önemli pay İskender Ǯit'aşi ye aittir. İskender Ǯit'aşi, 1920`li yıllarda SSCB`de Latin kökenli bir Laz Alfabe`si hazırladı. O dönemde SSCB`de açılan Laz okullarında bu alfabe ile Laz çocuklarına, Lazca eğitim verildi. Ayrıca İskender Ǯit'aşi, Latin harflerini temel alarak kendi hazırladığı bu alfabe ile birçok Lazca kitap yazdı. İskender Ǯit'aşi, Lazcanın yazılı bir dil haline getirilmesi için gösterdiği çabalardan ötürü 1938`de öldürüldü.

Fahri Lazoğlu(Kahraman) tarafından Latin harflerine dayalı olarak hazırlanan Lazuri Alboni, 1984 yılında kamuoyuna duyuruldu. Fahri Lazoğlu, Laz Alfabesi oluşturma çalışmalarına 1970`li yıllarda başlamıştı. Lazoğlu Alfabesi, ilk kez Almanya`da bir grup Laz tarafından LAZEBURA isimli dergide yayınlanmış, ayrıca Kafkasoloji kongrelerine sunulmuştur. 35 harf`li Laz Alfabesi (Lazuri Alboni) 1993 yılında OGNİ dergisinde yayınlanarak, Türkiye Lazları içinde Laz diline ilgi duyanlar tarafından da kullanılmaya başlandı.

Bunun yanında Gürcistan'da yaşayan Lazlar, Gürcü alfabesini de kullanmaktadırlar.

1984 yılında Fahri Kahraman'ın, 1920-30'lu yıllarda Abhazya SSC'de kullanılan Laz Alfabesi temelli alfabesi Laz dilinin günümüzde yazımı için kullanılan alfabedir.

A B C Ç Ç̌ D E F G Ğ H X İ J K Ǩ Q L M N O P R S Ş T Ť U V Y Z Ž Ʒ Ǯ
a b c ç ç̌ d e f g ğ h x i j k ǩ q l m n o p r s ş t u v y z ž ʒ ǯ

Ʒ=Ṡ ve Ǯ=Ż

Lazca'da "Q" ünsüzü sadece Hopa, Batum ve Borçka'da kullanılır.


Okunuş Kuralları

az alfabesinde yer alan bazı harfler (a, b, d, e, f, h, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v) telâffuz edilirken Türkçe karşılıklar bulunabilir. Yalnız diğer harflerin Türk alfabesinde karşılıkları yoktur. Harflerin telâffuzları şu şekildedir:

İstisnalar

Lazca'da -â, -ö ve -ü sesleri aslında vardır.Ancak bunlar Türkçedeki gibi belirgin değildir.Bu yüzden bunların Laz alfabesine alınmasına gereksinim duyulmamıştır.Bu seslilerin olduğu kelimeleri yazmak için başlarına -y sessizi koyulup yazılır.Örneğin: gölapi(batır) kelimesi gyolapi şeklinde; gâri(ekmek) kelimesi de gyari biçiminde yazılır.
R r sessizi Hopa ve Arhavi lehçelerinde kaybolmuşçasına okunur. Bazen y sesine dönüşür, bazen de tamamen kaybolur. Bu yönüyle de Çekçe'deki Ř - ř sessizlerine benzer.
Laz alfabesinde ikişer harf ile yazılan /ky/, /üy/ ve /gy/ fonemlerinin boğumlanma bölgeleri, ortadamak artdamak sınırı ile dil sırtının orta kısmı arasıdır.

ç̌ sesi Türkçede yoktur. Arka-öndamaksıl kapantılı fırlatmalı konson fonemini gösterir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde t∫’ şeklinde yazılır.

ğ sesi Türkçeden farklıdır. Lazca'da daha sert olup gırtlağın art damağa yakın bir yerde oluşur, hırıltısızdır.

x sesi Zazaca, Azerice ve Kürtçe'deki gibi boğazdan çıkan bir h sesini verir.

ǩ Fırlatmalı kalın bir k sesidir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde kʼ olarak ifade edilir.

q fırlatmalı bir sestir, Gürcüce'deki ყ sesiyle benzerdir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde qʼ olarak ifade edilir.

p' dudaksıl kapantılı fırlatmalı bir konson fonemidir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde pʼ olarak ifade edilir.

Ť Fırlatmalı ünsüzlerden biridir. Türkçede ki t sesinden daha sert söylenir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde tʼ olarak ifade edilir.

ž dz seslerinin birleşiminden oluşur.

ʒ ts seslerinin birleşiminden oluşur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde de ts olarak ifade edilir.

ǯ ts sesinin fırlatmalı harfidir. Daha sert okunur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde tsʼ olarak ifade edilir.


Lehçeler

Niko Marr (1910) ve Chikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazca’nın, Xopa (Hopa’da konuşulur), Viǯe-Arkabi (Fındıklı ve Arhavi’de konuşulur) ve Atina (Pazar ve Ardeşen’de konuşulur) olmak üzere üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çaşılmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır.Ama esasında Lazca'yı iki grupta: 1.Doğu (Hopa-Arhavi) ve 2.Batı(Pazar, Ardeşen) olarak incelemek daha doğrudur.Uluslarası dilbilimcilerin kabûl ettiği anlamdaki "lehçe" tanımlamasıyla Lazca'nın lehçeleri şunlardır.

Xopuri, (Xopa-ხოფა); Hopa ve Batum'da konuşulur.
Arkabuli, (Arkabi-არქაბი ; Viǯe-ვიწე) Arhavi ve Fındıklı'da konuşulur.
Çxaluri, Borçka ilçesi Çxala(Düzköy) köyünde konuşulur.
Atinuri, (Atina-ათინა) Pazar'da konuşulur.
Art'aşenuri, (Art'aşeni-არტაშენი) Ardeşen ve Çamlıhemşin'de konuşulur.

Lazca’nın Atina(Pazar) lehçesi Türkçe ve Pontusça’dan fazlaca etkilenmiştir.Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Atina lehçesine parallellik gösterir.Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Atina’ya nazaran Türkçeden daha az etkilenmiştir. Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelce’ye en fazla benzeyen lehçedir.Borçka’nın Düzköy(Çxala) köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçesiye benzemeyecek kadar kendine has ve orijinaldir.


Gramer

Lazca fiillerin ağırlıkta olduğu dilidir. Fiillerin başına konan 50`ye yakın fiil önek/öntakısı (prefix) vardır.Bazı fiil önekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazca`da; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı ,başladığı yer (sağ,sol,üst,alt vs.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiçbir şekilde değişmez. Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir.

Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır.Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, Emir kipi ve İstek kipi gibi kipler dışında Lazca'da Tecrube kipi, Yeterlik kipi vs. bulunmaktadır.

Lazca, tüm diğer Kafkas dilleri ve İrani Dillerde görüldüğü gibi ergatiflik hâl ekine sâhiptir.Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler.İsmin bu hâli lehçesel farklılıklar dolayı Ardeşen, Pazar ve Çamlıhemşin yörelerinde kullanılmamaktadır.Lazca'da ergatifliği -k sesi yapar.Örneklersek;
Selmak bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.)
Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın hâldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” hâlindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir.”Kim “ sorusunun cevâbı ise, ”ismin “K” hâlindeki “Selmak” kelimesidir.Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü." şeklindedir.

Kaynak: Wikipedi (1 2)

Üye Girişi